Okres Wielkiego Postu (tempus Quadragesimae) rozpoczyna się od Środy Popielcowej i trwa do Mszy wieczornej Wielkiego Czwartku włącznie. W tym okresie przygotowujemy się do największego święta Roku Liturgicznego, jakim jest Wielkanoc. W okresie tym używa się szat koloru fioletowego. Z obrzędów Mszy Świętej znika uroczysty hymn „Chwała na wysokości Bogu” (śpiewany jedynie w czasie przypadających w Wielkim Poście uroczystości, np. Świętego Józefa – 19 marca, czy Zwiastowania Pańskiego – 25 marca). Radosną aklamację „Alleluja” (nawet w uroczystości i święta) śpiewaną przed odczytaniem fragmentu Ewangelii zastępuje aklamacja „Chwała Tobie, Królu wieków” albo „Chwała Tobie, Słowo Boże”.
Zakazane jest przyozdabianie ołtarza kwiatami, zaś gra na instrumentach muzycznych dozwolona jest tylko w celu podtrzymania śpiewu. Z rzadka także odzywają się dzwony. Jedynym wyjątkiem od tych ostatnich zastrzeżeń jest IV Niedziela Wielkiego Postu, zwana Niedzielą Laetare. W okresie Wielkiego Postu zabroniony jest udział w zabawach. Organizuje się także zwykle kilkudniowe rekolekcje, które mają pomóc w dobrym przeżyciu tego czasu. W wielu kościołach zachował się zwyczaj ustawiania krzyża, przy którym można klęknąć i ucałować rany Chrystusa. Zwykle stoją przy nim świece i kwiaty.
Środa Popielcowa na całym świecie jest dniem postu ścisłego (powstrzymywanie się od pokarmów mięsnych, wolno tylko jeden raz najeść się do syta). W tym dniu w kościołach ma miejsce posypywanie głów popiołem.
Okres Wielkiego Postu ma sześć niedziel. Niedziela VI, od której zaczyna się Wielki Tydzień, nazywa się Niedzielą Palmową Męki Pańskiej. W tym dniu święci się palmy (gałązki wierzby) i czyta się opis Męki Pańskiej. Wielki Tydzień ma na celu rozważanie Męki Chrystusa począwszy od Jego mesjańskiego wjazdu do Jerozolimy. W czwartek Wielkiego Tygodnia rano Biskup, w czasie Mszy Świętej koncelebrowanej ze swoimi kapłanami, błogosławi Oleje Święte i sporządza Krzyżmo (olej potrzebny do sakramentu chrztu, bierzmowania i kapłaństwa).
Liturgia okresu Wielkiego Postu posiada trzy tematy: chrzest, pokuta i Męka Pańska.
Chrzest
Tematyka ważna nie tylko ze względu na dawną instytucję Katechumenatu i chrztu na Wielkanoc.
W całym Kościele w Wielkim Poście odbywały się nauki, które dawał kandydatom do przyjęcia Chrztu Świętego sam miejscowy biskup. On także przeprowadzał końcowy egzamin i uroczyście udzielał tego sakramentu w noc wielkanocną przed świtem pamiątki Zmartwychwstania Pańskiego wobec całej wspólnoty kościelnej. Do dziś zaleca się, by chrzest osób dorosłych odbywał się właśnie w Wigilię Paschalną i był poprzedzony tzw. skrutyniami, odbywającymi się na przestrzeni Wielkiego Postu. Chodzi także o to, aby również już ochrzczeni odnowili w sobie poprzez pokutę tego okresu „ducha początku”, to jest przynależności do ludu Bożego, wspólnoty z Chrystusem. Trzeba usunąć grzech przez pokutę i zadośćuczynienie przez umieranie i współzmartwychwstanie z Chrystusem oraz udział we wspólnej uczcie eucharystycznej.
Pokuta
Pokuta wielkopostna nie utożsamia się z postem, która jest tylko jedną z jej form. Pokuta polega na nawróceniu się z grzechów, na wewnętrznej przemianie (metanoia), na zmianie sposobu myślenia, który rodzi czyny pokutne. Chrześcijaństwo zna wiele form pokuty, które gładzą grzechy. Kościół, przypominając słowa Jezusa, proponuje trzy drogi przybliżania się do Boga: post, jałmużnę i modlitwę. Zaleca się też inne dzieła miłosierdzia, różne formy miłości bratniej. Nazwa Wielki Post sugeruje rozszerzenie pojęcia postu poza pokarmy mięsne. Życie codzienne przynosi wiele okazji do innych „postów” – wstrzemięźliwości, np. post od alkoholu, papierosów, telewizji, radia, internetu, post od niepotrzebnego mówienia, słodyczy. Do pokuty należą również pozytywne formy pracy, np. pogłębienie życia religijnego poprzez udział w nabożeństwach wielkopostnych, rekolekcjach, pogłębienie wiedzy religijnej przez czytanie Pisma Świętego, książek i czasopism religijnych, pogłębienie więzi rodzinnych, częstszy udział we Mszy Świętej.
Męka Pańska
Elementy pasyjne tego okresu są bardzo żywe w naszej pobożności, nie mogą jednak przysłaniać tematyki chrzcielnej i muszą prowadzić do prawdziwej pokuty. Sam Chrystus Pan zachęca nas do udziału w jego dziele zbawczym i cierpieniu: „Jeśli kto chce iść za mną, niech się zaprze samego siebie, a weźmie krzyż swój na każdy dzień i niech idzie za mną” Nabożeństwami Wielkiego Postu o tematyce pasyjnej są: Droga Krzyżowa i Gorzkie Żale (zob. artykuły)
Droga Krzyżowa – to nabożeństwo w czasie, którego rozważa się Mękę Pańską przy XIV stacjach (obrazy tych stacji w kościołach są od początku XVIII wieku.)
Gorzkie Żale – śpiewy pasyjne z kazaniem. Śpiewane są przed wystawionym Najświętszym Sakramentem (zob. artykuły).
Tematyka pasyjna wzrasta w ostatnich dwóch tygodniach Wielkiego Postu. W tym czasie w kościołach zasłania się krzyże i obrazy, które obecnie tłumaczy się poprzez nawiązanie do słów Ewangelii: „Porwali tedy kamienie, by rzucić na Niego; lecz Jezus ukrył się i wyszedł ze świątyni” (J 8,59).
Najważniejsze Uroczystości:
- Świętego Józefa – 19 marca,
- Zwiastowania Pańskiego – 25 marca